مناسبات بینامتنی میان حکایات مثنوی مولوی در دفتر اول با متون عربی (بر اساس نظریۀ ژارژ ژنت)

نوع مقاله : پژوهشی اصیل

نویسندگان
1 دانش‌آموختۀ گروه زبان و ادبیات فارسی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران
2 دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران، ایران.
چکیده


بینامتنیت به بررسی روابط موجود در بین متون می‌پردازد. چراکه در هر متنی اشاراتی به آثار پیش از آن وجود دارد. ازاین‌رو، می‌توان گفت که هیچ متن جدید و بکری وجود ندارد. در بینامتنیت دو متن باهم مقایسه می‌شوند: یک متن زیر و یک متن زبر. ژنت، بینامتنیت را به سه دسته تقسیم می­کند که در قالب: حضور صریح و اعلام­شده، پنهان و ضمنیِ یک متن در متن دیگر، قابل‌بررسی است. نگارندگان در این نوشتار، ابتدا ریشۀ حکایات و اندیشه‌های عرفانی مولوی را در دفتر اول مثنوی در آثار عرفانی، داستانی، تفسیری، دواوین شعر و کتب تاریخی عربی کاویده، سپس این حکایات را بر اساس نظریۀ بینامتنیت ژنت به سه دسته تقسیم کرده‌اند. در این مرحله، متن زیرین مثنوی مشخص شده است. این متن زیرین باید هم تقدم زمانی و تاریخی بر متون دیگر داشته و هم بیشترین شباهت را با روایت مثنوی داشته باشد. در نهایت شباهت‌ها و تفاوت‌های دو متن بررسی شده است. این بررسی نشان می‌دهد که مولوی بسیاری از کتب تاریخی، تفسیری، داستانی و عرفانی عربی پیش از خود را خوانده و آن‌ها را در لابه‌لای مثنوی آورده است. هرچند در همۀ موارد بررسی‌شده، وی اندیشه‌های عرفانی و حکایات پیشین را برای نیل به اهداف عرفانی، کلامی و اخلاقی خود با تغییراتی همراه ساخته است. در این میان، ابن‌الفارض و ثعلبی در بخش نظریات عرفانی و حکایات، بیشتر از دیگران در دفتر اول مثنوی حضور دارند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


آلن، گراهام. (1380). بینامتنیت، ترجمۀ پیام یزدان جو، تهران: مرکز.
ابو عثمان عمر بن الجاحظ. (1384). الحیوان، تحقیق: عبدالسلام محمد هارون، مصر: شرکه مکتبه و مطبعه مصطفی بابی الحلبی و اولاده بمصر.
ابوالفرج ابن جوزی. (1433). صفه الصفوه، تحقیق: خالد مصطفی طرسوسی، بیروت: دار الکتاب العربی.
ابونواس. (1898). دیوان، تحقیق: محمود افندی واصف، مصر: المطبعه العمومیه
احمدی، بابک. (1386). ساختار و تأویل متن، تهران: مرکز.
بلاذری، احمد بن یحیی. (بی‌تا). انساب الاشراف، محقق: محمدباقر محمودی، عباس احسان، عبدالعزیز دوری، محمد حمید الله، بیروت: موسسه الاعلمی للمطبوعات.
ثعلبی، احمد بن محمد. (بی‌تا). قصص‌الانبیا، بیروت: المکتبه الثقافیه.
جمال‌الدین أبو الفرج عبدالرحمن بن علی بن محمد الجوزی. (بی‌تا). کتاب الأذکیاء، بی‌جا: مکتبه الغزالی.
جهانگیری، محسن. (1375). محیی الدین ابن عربی چهره برجسته عرفان اسلامی‌، تهران: انتشارات دانشگاه تهران‌.
الحافظ ابو نعیم الاصفهانی. (1416). حلیه الاولیا و طبقات الاصفیا، بیروت: دار الفکر.
حسین بن علی ابوالفتوح رازی،. (1375-1365). روض الجنان و روح الجنان، به کوشش محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی.
حق‌شناس، علی‌محمد. (1387). «مولانا و حافظ، دو همدل یا دو هم‌زبان»، نقد ادبی، ش2: 29-11.
راغب اصفهانی، ابوالقاسم حسین بن محمد. (1420). محاضرات الادبا و محاورات الشعرا و البلغا، تحقیق: عمر الطبّاع، بیروت: شرکه دار الارقم بن ابی الارقم.
رضایی دشت‌ارژنه، محمود. (1387). «نقد و تحلیل قصه‌ای از مرزبان‌نامه بر اساس رویکرد بینامتنیت»، نقد ادبی، سال اول، ش4: 51-31.
رضایی دشت‌‌ارژنه و بیژن زاده، محمود و محمد. (1395). «نقد و بررسی داستان: آن پادشاه جهود که نصرانیان را می‌کشت ازبهر تعصب از مثنوی مولوی بر اساس رویکرد بینامتنیت»، متن پژوهی ادبی (زبان و ادب پارسی)، دورۀ 20، صص 189-167.
زمخشری. (1412). ربیع الابرار و نصوص الاخبار، تحقیق: عبدالامیر مهنا، بیروت: موسسه الاعلمی للمطبوعات.
سجاسی، اسحاق بن ابراهیم. (1386). فرائد السلوک، مصحح: غلامرضا افراسیابی و عبدالوهاب نورانی وصال، تهران: پاژنگ.
صباغی، علی. (1391). «بررسی تطبیقی محورهای سه گانه بینامتنیت ژنت و بخش‌هایی از نظریه بلاغت اسلامی»، فصلنامه پژوهش‌های ادبی، سال9، ش38: 71-59.
طبری، محمد بن جریر. (1375). تاریخ طبری (تاریخ الرسل و الملوک)، مترجم: ابوالقاسم پاینده، تهران: اساطیر.
عطار، فریدالدین محمد. (1392). مصیبت‌نامه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن.
عمر بن فارض. (1410). دیوان‌، مصحح: مهدی محمد ناصرالدین، بیروت‌: دار الکتب العلمیه.
غزالی، ابو حامد محمد. (بی‌تا). احیاء علوم الدین، محقق: عبدالرحیم بن حسین حافظ عراقی، بیروت: دار الکتاب العربی.
غیاثوند، مهدی. (1392). «سیمای تأویل در بینامتنیت کریستوایی»، حکمت و فلسفه، دوره 9، ش35: 114-97.
فخر رازی، محمد بن عمر. (1420). التفسیر الکبیر، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
فروزانفر، بدیع‌الزمان. (1367). شرح مثنوی شریف، تهران: زوار.
فروزانفر، بدیع‌الزمان. (1381). احادیث و قصص مثنوی، تنظیم: حسین داودی، تهران: امیرکبیر.
کاشانی، عبدالرزاق. (1370). شرح فصوص الحکم، قم: بیدار.
کزازی و خسروی اقبال، میر جلال‌الدین رامین. (1396). «خوانش بینامتنی حکایت‌های طاقدیس و مثنوی معنوی بر مبنای نظریه ترامتنیت ژنت»، دو فصلنامه زبان و ادبیات فارسی، سال25، ش82: 112-95.
گولپینارلی و سبحانی‌، عبد الباقی و توفیق. (1363). مولانا جلال‌الدین، تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
محمد بن منور. (1899). اسرارالتوحید فی مقامات ابی سعید، بطرزبورغ (سن پطرز بورگ): الیاس میرزا بوراغانسکی‌.
محی‌الدین ابن عربی. (1426). عنقاء مغرب فی ختم الاولیاء و شمس المغرب‌. مصحح: عاصم ابراهیم الکیالی الحسینی الشاذلی الدرقاوی. بیروت: دار الکتب العلمیه.
محی‌الدین ابن عربی.. (1994). الفتوحات المکیه (عثمان یحیی). بیروت: دار احیاء التراث العربی‌.
محی‌الدین ابن عربی. (بی‌تا). الفتوحات المکیه (اربع مجلدات). بیروت: دار الصادر.
محی‌الدین ابن عربی. (1946). فصوص الحکم. قاهره: دار إحیاء الکتب العربیه.
محی‌الدین ابن عربی. (1336). انشاء الدوائر. محقق: مهدی محمد ناصرالدین. لیدن: مطبعه بریل‌.
محی‌الدین ابن عربی. (1336). عُقلَه المستوفز. لیدن: مطبعه بریل‌.
محی‌الدین ابن عربی. (1421). مجموعه رسائل ابن عربی. بیروت: دار المحجه البیضاء.
منصور بن الحسین الرازی، أبو سعد الآبی. (1424). نثر الدر فی المحاضرات، محقق: خالد عبد الغنی محفوط، بیروت: دار الکتب العلمیه.
مولوی، جلال‌الدین محمد. (1398). مثنوی معنوی، تهران: آتیسا.
مولوی، جلال‌الدین محمد. (1373). مثنوی معنوی، مصحح توفیق سبحانی، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی‌.
میبدی، ابوالفضل. (1371). کشف‌الاسرار و عده الابرار، تصحیح علی‌اصغر حکمت، تهران: امیرکبیر.
نامور مطلق، بهمن. (1390). درآمدی بر بینامتنیت نظریه‌ها و کاربردها، تهران: سخن.
نامور مطلق، بهمن. (1386). «ترامتنیت، مطالعۀ روابط یک متن با دیگر متن‌ها»، پژوهشنامۀ علوم انسانی، ش56: 98-83.
نظامی گنجوی، حکیم نظام‌الدین الیاس. (1390). خمسۀ نظامی، تهران: هرمس.
نوریان، بیتا. (1399). «روش‌های ویژه سُروری در شرح قرآنی مثنوی مولوی و استفاده از بینامتنیت آن‌ها»، سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، دورۀ 13، صص 60-39.
نیکلسون، رینولد آلین. (1393). شرح مثنوی معنوی مولوی، ترجمه حسن لاهوتی، تهران: علمی و فرهنگی.
واقدی، ابوعبدالله محمد بن عمر. (1417). فتوح الشام، تصحیح: عبداللطیف عبدالرحمان، بیروت: دار الکتب العلمیه.
همایی، جلال‌الدین. (1388). فنون بلاغت و صناعات ادبی، تهران: هما.
همایی، جلال‌الدین. (1385). مولوی نامه؛ مولوی چه می‌گوید؟ تهران: هما.
هوراث، دیوید. (1386). «سوسور، ساختارگرایی و نظام‌های نمادین»، ترجمه نظام بهرامی کمیل، رسانه، ش72: 204-187.
Abrams, M H. (1993). Glossary of Literary terms, For worth Harcourt, Brace College Publishers.
Allen, Graham. (2001). Intertextuality, London: Routledge.
Barthes, Ronald. (1977). Image Music Text. Selected and Trans Stephen Heat. New York: Hill and Wang.
Frow, John. (2005). Genre Rutledge, London and New York.
Piégay-Gros, Nathalie. (1996). Introduction à l’Intertextualité, Paris: Dunod.