سندبادنامه: یک داستان در چند متن عربی و فارسی

نوع مقاله : پژوهشی اصیل

نویسنده
دانشیار عضو هیئت علمی دانشگاه ولی عصر (عج) رفسنجان
چکیده





فصلنامه علمی- پژوهشی پژوهش‌های ادبیات تطبیقی

دورۀ 10، شمارۀ 3 پاییز 1401، صص 26-55




یکی از متون داستانی فارسی، سندبادنامه ظهیری است. این داستان که مرکب است از یک قصه اصلی و چندین قصه درونهای، در متون عربی و فارسی متعددی روایت شده که عبارتند از: سندبادنامه عامیانه عربی، الف لیله و لیله، طوطی‌نامه نخشبی و جامع‌الحکایات. پرسش‌های این مقاله آن است که چه تفاوتهایی در این متون در روایت قصّه اصلی و قصّههای درونهای وجود دارد و آیا بررسی این تفاوت‌ها می‌تواند پرتوی بر بعضی ابهامات این داستان به روایت ظهیری بتاباند؟ در پاسخ به این پرسش‌ها، وارد حوزه مطالعات ادب تطبیقی در چارچوب مکتب آمریکایی شدهایم، روایت ظهیری مبنا قرار گرفته و روایات دیگر با آن مقایسه گردیده ‌است. نتیجه مقایسه نشان می‌دهد که در داستان اصلی در بعضی روایات، به جزئیات و روابط علّی و معلولی توجه بیشتری شده که با اتکاء به آن‌ها می‌توان برخی ابهامات داستان اصلی به روایت ظهیری را برطرف نمود. و این از اهداف مقایسه و نگارش این مقاله است. داستانهای درونه‌ای در این متون کاملا مانند هم نیستند. پاره‌ای از داستان‌های درونه‌ای، با تفاوت‌هایی جزیی در همه متون مورد بحث ما مشترک است. پاره‌‌ای دیگر در روایت ظهیری آمده و در روایات دیگر نیامده، برعکس، بعضی داستان‌ها در روایت دیگر آمده و در روایت ظهیری نیست. عواملی که باعث این تفاوت‌‌ها شده اند، متعددند. محل ترجمه یا تألیف در شمار این عوامل است. قوّه تخیّل و خلاقیت مترجم و مؤلف یا مقصود آن‌‌ها از ترجمه و تألیف از دیگر عواملی است که کمابیش به اختلاف و دگرگونی این روایات دامن زده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


الف) کتاب
اخوت، احمد (1371). دستور زبان داستان، اصفهان: فردا
‌الف‌لیله‌ولیله (1387) ترجمه ابراهیم اقلیدی، با عنوان (شبانه‌‌‌های هند و ایرانی). تهران: مرکز
‌الف‌لیله‌ولیله (1424) المجلّد الثالث، بیروت: موسسه الاعلمی للمطبوعات
جامع الحکایات (1390) براساس نسخه آستان قدس رضوی، به کوشش پگاه خدیش و محمد جعفری (قنواتی)، تهران: مازیار
چهل طوطی (1375). ترجمه و تحریر سیمین دانشور و جلال آل احمد، تهران: نشر میترا و انتشارات مجید.
دهخدا، علی اکبر (1377). لغت نامه، تهران: دانشگاه تهران.
ستاری، جلال (1386). افسون شهرزاد، تهران: توس.
سندبادنامه عربی به زبان عامی (1362). مندرج در سندبادنامه ظهیری سمرقندی به تصحیح احمد آتش، تهران: کتاب فرزان
ظهیری سمرقندی، محمدبن علی (1392). سندبادنامه، مقدمه و تصحیح سیدمحمدباقر کمال الدینی، تهران: میراث مکتوب
عضد یزدی (1381). سندبادنامه منظوم، به تصحیح محمدجعفر محجوب، تهران: توس
لطافتی، رویا و معظمی فراهانی، بیتا (1399). ادبیات تطبیقی در نَوَسان، تهران: سمت
نخشبی، ضیاء (1372). طوطی نامه، به تصحیح و تعلیقات دکتر فتح اله مجتبایی – دکتر غلامعلی آریا، تهران: منوچهری
هزارو یک شب (1337). با مقدمه علی اصغر حکمت، جلد چهارم، تهران: کتابخانه ابن سینا
هزارویک شب (شبانه‌‌‌های هند و ایرانی) (1387). ترجمه ابراهیم اقلیدی، تهران: مرکز.
یوست، فرانسوا (1400). درآمدی بر ادبیات تطبیقی، ترجمه دکتر علی رضا انوشیروانی، دکتر لاله آتشی و رقیّه بهادری، تهران: سمت
ب) مقاله
انوشیروانی، علی رضا (1398). «ناسامانگی ادبیات تطبیقی در ایران»، ادبیات پارسی معاصر، سال نهم، شماره اول، صص 81-112.
ــــــــــــــــــــــــ (1391). «ادبیات تطبیقی و ترجمه پژوهی»، ادبیات تطبیقی، س3، ش1، صص 7-25
خسروی، مجید (1395). «نقد و بررسی تصحیح‌‌‌های کتاب سندبادنامه» آینه میراث، س 14، ش 1، صص 131-151.
رماک، هنری (1391). «تعریف و عملکرد ادبیات تطبیقی»، ترجمه فرزانه علوی زاده، ادبیات تطبیقی، س3، ش2، پیاپی 6، صص 54-72.
کمالی اصل، شیوا عباسی، حبیب اله نقابی، عفت، خویینی، عصمت (1397). «تحلیل انتقادی انگاره زن در سندبادنامه»، پژوهش زبان و ادبیات فارسی، ش51. 73-95.
لطافتی، رویا (1400). «ادبیات تطبیقی از منظری دیگر (تصویر اثر از دیدگاه پژوهشگر)». پژوهش های ادبیات تطبیقی، دوره 9، ش 4، صص 108-130.
مشهدی، محمدامیر، واثق عباسی، عبداله، عارفی، اکرم (1393). «رویکرد تحلیلی به عناصر داستانی سندبادنامه»، متن شناسی ادب فارسی، ش21، 61-76.