بررسی تطبیقی پدیدۀ «خواب هراسی» از دیدگاه لویناس و اندیشه های عرفانی مولانا با تاکید بر غزلیات شمس

نوع مقاله : پژوهشی اصیل

نویسندگان
1 دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد گچساران ، دانشگاه آزاد اسلامی، گچساران، ایران
2 استادیار گروه آموزش زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه فرهنگیان، ایران
3 استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد گچساران ، دانشگاه آزاد اسلامی، گچساران ، ایران
چکیده
در تمام گونه‌های ادبیّات، خواب و پدیده‌های مربوط به آن از مهم­ترین بن‌مایه‌های شاعران و نویسندگان می­باشد که از زوایای مختلف، بدان نگریسته شده است. مولانا در بیش­تر موارد، پیامش را به‌صورت طبیعی و بر پایۀ ساختارِ مبتنی بر عادت‌های زبانی و نظام فکری صوفیانه بیان نمی‌کند. او شالودۀ انتظارات و تصوّرات خواننده را با در‌هم ریختن اساس تعاریف عرفانی بر هم می‌ریزد، در نگرش سیّال و قاعده‌گریز مولانا، هر واژه می‌تواند برخلاف مصطلاحات و مفاهیم تثبیت‌شدۀ صوفیانه، رنگ و مفهومی تازه به خود بگیرد. خواب نیز در ذهن مولانا با نگرشی چندوجهی درهم تنیده شده است و هر لحظه نمود دیگر می‌یابد. در این پژوهش با روش توصیفی ـ تحلیلی و شیوۀ کتابخانه­ای با بررسی غزلیّات مولانا و کتاب «از وجود به موجود» لویناس به مقایسۀ مفهوم شب‌هراسی و خواب‌هراسی از منظر مولانا و امانوئل لویناس از دیدگاه مکتب آمریکایی پرداخته شده است. نتایج پژوهش بر آن است که هر دو اندیشمند بر این باورند که خواب‌هراسی، جزء اوّلین منزل‌ها در سیر و سلوک و اساس حرکت است. دعوت مولانا و لویناس دعوت به فراسو و فراروی از وضعیت انسان اسیر در دنیا و ترک آداب نظری و پرداختن به سلوک حقیقی با کمک بیداری حقیقی و پرداختن به "دیگری" است. لویناس دیگری را جایگزین خدا در مقام نامتناهی قرار می­دهد و در اندیشۀ مولانا دیگری همان معشوق است و شمس در مقام معشوق برای مولانا آمیزه ای از صفات زمینی و آسمانی است و به آنچه که لویناس دربارۀ دیگری می‌گوید شباهت دارد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


- اسلامی ندوشن، محمد‌علی.(1368). ماجرای پایان‌ناپذیر حافظ. تهران: یزدان.
- بالو، فرزاد و عباسی، حبیب‌اله.(1394). «تحلیل رابطۀ انسان و خدا در میراث عرفانی ابوالحسن خرقانی با الهام از نظریه من و تو مارتین بوبر»، فصلنامۀ ادبیّات عرفانی دانشگاه الزهرا. سال هفتم. شمارۀ 12. صص 42- 71.
- برمن، مارشال.(1396). تجربۀ مدرنیته. ترجمۀ مراد فرهادپور. تهران: طرح نو.
- بنایی جهرمی، مهدی.(1393). «لویناس و سوبژ کتیوتیۀ اخلاقی»، غرب‌شناسی بنیادی. سال پنجم. شمارۀ دوم. 21- 36.
- پوشنجی، نظام‌الدین.(1374). قواعد العرفا و آداب الشعرا. به اهتمام احمد مجاهد. تهران: سروش.
- پیرانی، منصور و عظیمی، فاطمه.(1389). «آموزه‌های اخلاقی خواب و رؤیا و تأثیر آن بر تحول شخصیت عرفا، زبان و ادب فارسی»، شخصیت عرفا. دورۀ 3. شمارۀ 11. صص 118-89.
- جمشیدی، محسن.(1395). «لویناس و نامنتهای؛ پدیدارشناسی تجربه اخلاقی»، فصلنامه هستی و شناخت. دورۀ 3. شمارۀ 1. صص 111- 97.
- حداد، وحیده، بیدهندی، محمد.(1392). «ماهیت خواب و رؤیا از نگاه فـارابی. سـهروردی و ابـن عربی»، فصلنامۀ اندیشۀ دینی دانشگاه شیراز. دورۀ 13. شماره 4.
- خاتمی، محمود.(1380). «لویناس و آن دیگری»، نامۀ فرهنگ. شمارۀ 42. صص 107- 102.
- دهخدا، علی‌اکبر.(1373). لغتنامه. جلد 10. چاپ اوّل از دورۀ جدید. تهران: دانشگاه تهران.
- رازی، نجم‌الدّین (1385). مرصاد‌العباد، تصحیح: محمدامین ریاحی، چاپ هشتم، تهران: علمی و فرهنگی.
- رجایی، احمدعلی.(1386). خلاصۀ شرح تعرّف، چاپ دوم. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- رحیمی، مصطفی.(1371). اندیشه. تهران: نشر نور.
- زرین کوب، عبدالحسین.(۱۳۸۴). سرّ نی. تهران: علمی.
- سامی، کاظم.(1362). بررسی نظرات مختلف درباره رؤیا. تهران: گوتنبرگ.
- سجادی، سیدجعفر.(1379). فرهنگ اصطلاحات عرفانی. چاپ هفتم. تهران: طهوری.
- صافیان، محمدجواد و کاویانی تبریز، سعیده.(1393). «لویناس؛ فیلسوف دیگری»، پژوهش‌های علوم انسانی نقش جهان، سال هشتم. دورۀ جدید. شمارۀ اوّل. صص 26- 17.
- صیاد، منصور.(1394). «بازبینی نظام اخلاق اداری با تکیه بر اخلاق دیگری محور امانوئل لویناس»، پژوهش‌های اخلاق. سال ششم. شمارۀ 2. صص 116- 87.
- علیا، مسعود.(1388). کشف دیگری همراه با لویناس. تهران: نی.
- فروم، اریک.(1368). زبان از یاد رفته. ترجمه ابراهیم امانت. تهران: مروارید.
- فروید.(1342). تعبیر خواب و بیماری‌های روانی. ترجمۀ ایرج پورباقر. تهران: آسیا.
- کریمی نژاد، سوزان.(1397). «تحلیل و بررسی ریخت‌شناسی داستان هبوط و تعالی در غزلی از دیوان شمس»، فصلنامۀ ‌تخصصی ‌تفسیر ‌و ‌تحلیل‌ متون ‌زبان ‌و ادبیات ‌فارسی. ‌ش 37. صص 51-66.
- کزازی، میرجلال الدین.(1376). رؤیا، حماسه، اسطوره. چاپ دوم. تهران: مرکز.
- لویناس، امانوئل.(1393). از وجود به موجود، ترجمۀ مسعود علیا. تهران: ققنوس.
- محمد آسیابادی، علی.(1389). مولوی و اسرار خاموشی. تهران: سخن.
- مرادی، مهدی.(1391). «مفهوم دیگری در فلسفه ایمانوئل لویناس»، پایان‌نامه کارشناسی ارشد. رشتۀ فلسفه غرب، تبریز.
- مکارم شیرازی، ناصر.(1362). تفسیر نمونه. تهران: دارالکتب الاسلامیه.
- مولانا، جلال‌الدین محمد.(1371). مثنوی معنوی. به تصحیح رینولد آلن نیکلسون. چاپ چهارم. تهران: نگاه.
- ____________________.(1385). کلیات شمس، دو جلد. به اهتمام بدیع‌الزمان فروزانفر. چاپ دوم. تهران: به نشر.
- نسفی، عزیزالدین.(1389). الانسان الکامل. تصحیح: ماریژان موله. چاپ دهم. تهران: طهوری.
- همایی، جلال‌الدین.(1366). مولوی‌نامه. تهران: انتشارات هما.
- یونگ، کارل گوستاو.(1377). تحلیل رؤیا. ترجمه رضا رضایی. تهران: نشر افکار.